Τα Δεκεμβριανά ήταν μια ιδιαίτερα αιματηρή περίοδος. Οι νεκροί από τις μάχες και τις εκτελέσεις έφτασαν τους 15.000.
Με την υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας και την ήττα των ΕΛΑΣιτών, στις αρχές του 1945 στην Αθήνα, οι υποστηρικτές του ΕΑΜ έμειναν ανυπεράσπιστοι στην εκδικητική διάθεση των εθνικοφρόνων. Τώρα, οι εθνικόφρονες, όπως οι ΕΛΑΣίτες στην Κατοχή και στα Δεκεμβριανά, βγήκαν στην ύπαιθρο και άρχισαν να χτυπούν όσους θεωρούσαν κομμουνιστές. Συνάμα, αφορμές για τέτοιες ενέργειες έδινε και η πλευρά του ηττημένου ΕΛΑΣ.

Ενώ λοιπόν το μεγαλύτερο τμήμα του ΕΛΑΣ είχε αφοπλιστεί ως τα τέλη του Φεβρουαρίου, ομάδες της οργάνωσης με αρχηγό τον Άρη Βελουχιώτη αρνούνται τη συμφωνία και συνεχίζουν το αντάρτικο στο βουνό. Ο Άρης κατηγορεί το Κομμουνιστικό Κόμμα ότι πρόδωσε τους αντάρτες και διαγράφεται ως αποστάτης. Το ίδιο έτος, ο Βελουχιώτης βάζει τέλος στη ζωή του αυτοκτονώντας, περικυκλωμένος από τις κρατικές αρχές μετά από μάχη στα Άγραφα.

Το 1945 αναλαμβάνει την ηγεσία του κόμματος ο Νίκος Ζαχαριάδης. Μετά την απελευθέρωση από τους Γερμανούς, επιστρέφει από το Νταχάου στην Ελλάδα.
Ο Ζαχαριάδης τίθεται υπέρ της Συμφωνίας της Βάρκιζας και επιτίθεται κατά των αποστατών του κόμματος, όπως ο Βελουχιώτης, ενώ υποστηρίζει το δημοκρατικό πολίτευμα, λέγοντας πως το Κομμουνιστικό Κόμμα θα προσαρμοστεί στο παρόν πολιτικό σύστημα.
Βέβαια, σκοπός του Ζαχαριάδη ήταν η προσωρινή ειρήνη μέχρι το κόμμα να βρει αρκετές δυνάμεις και να ξαναρχίσει τον ένοπλο αγώνα με τη βοήθεια των σοσιαλιστικών καθεστώτων Βαλκανίων.

Η άποψη που επικρατούσε ήταν πως, κατά την Κατοχή, το ΚΚΕ κατείχε την εξουσία μέσω του ΕΑΜ στην Ελλάδα και οι Άγγλοι τώρα την έκλεψαν παρανόμως. Η άποψη αυτή όμως ήταν αντίθετη με το στάτους κβο που θα ίσχυε στον μεταπολεμικό κόσμο και ως εκ τούτου θα βρισκόταν μπροστά στα ανάλογα προβλήματα.
Από το 1945 και μετά, λοιπόν, το ΚΚΕ παραμένει νόμιμο, αλλά υπάρχει τρομοκρατία κατά των συμπαθούντων στο ΕΑΜ και ΕΛΑΣ για όσα η οργάνωση τους είχε κάνει τα προηγούμενα χρόνια και έτσι οι εθνικόφρονες δεν τηρούν απόλυτα όσα υπεγράφησαν στη Βάρκιζα. Κατά την περίοδο ‘45-‘46 τα θύματα της Λευκής Τρομοκρατίας ήταν περίπου 3.000.

Από πλευράς των ΕΛΑΣιτών υπήρχε μη τήρηση της Συμφωνίας της Βάρκιζας, διότι έκρυβαν όπλα στην ύπαιθρο ή ως συμμορίες ανέβηκαν στο βουνό χτυπώντας τους κυβερνητικούς. Πράγμα που δυσχέραινε, ακόμα περισσότερο το κλίμα και ξεκίνησε ο Εμφύλιος πόλεμος ή Συμμοριτοπόλεμος, ο οποίος διογκώθηκε στα επόμενα χρόνια.

Μέσα σε αυτό το κλίμα, η χώρα το 1946 προχωρά σε εκλογές για ανάδειξη νόμιμης εκλεγμένης κυβέρνησης και παράλληλου δημοψηφίσματος για επιστροφή ή όχι του βασιλιά. Ο Ζαχαριάδης ρωτάει τη Μόσχα αν πρέπει να συμμετέχει στις εκλογικές διαδικασίες ή να ξεκινήσει ένοπλο αγώνα.

Η Μόσχα απαντά πως πρέπει οπωσδήποτε να συμμετέχει, διότι η σοβιετική διοίκηση δεν θα βοηθήσει το ΚΚΕ σε περίπτωση πολέμου.

Ο Ζαχαριάδης όμως, δεδομένου του συγκρουσιακού κλίματος που έχει καλλιεργηθεί και της έγκρισης των σοσιαλιστικών κρατών της Βαλκανικής να βοηθήσουν στον ένοπλο αγώνα των Ελλήνων κομμουνιστών, επιλέγει τη ρήξη με το πολιτικό σύστημα.

Το ΚΚΕ ονομάζει το αποτέλεσμα των δημοκρατικών διαδικασιών νοθευμένο εκ των προτέρων και δεν συμμετέχει ούτε στις εκλογές του Μαρτίου του 1946, ούτε στο δημοψήφισμα και έτσι τον Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου, επιστρέφει στην Ελλάδα ο βασιλιάς Γεώργιος Β’.

Από τη μεριά του, το Κομμουνιστικό Κόμμα αναλαμβάνει δράση με την ίδρυση, το 1946, του Ένοπλου Στρατού του ΚΚΕ (Δημοκρατικού Στρατού, όπως τον έλεγαν οι Κομμουνιστές), όπως τον αποκαλούσαν οι κομμουνιστές, με την ένωση όλων των ομάδων συμμοριτών που ανέβηκαν στα βουνά.

Ταυτόχρονα, το πράσινο φως για την υποστήριξη των ανταρτών από τις σοσιαλιστικές δημοκρατίες της Αλβανίας, Γιουγκοσλαβίας και Βουλγαρίας είχε ανάψει. Και το Κομμουνιστικό Κόμμα είχε όλα τα εφόδια που χρειαζόταν για να ξεκινήσει τις ένοπλες συγκρούσεις. Εφοδιάζονται με όπλα, σφαίρες, ρουχισμό και καύσιμα από το εξωτερικό, ενώ στο εσωτερικό της χώρας πραγματοποιούσαν πορείες σε πολλά χωριά της ορεινής Ελλάδας για να συλλέξουν τρόφιμα και να στρατολογήσουν αγωνιστές.

Το πρόβλημα για τους κομμουνιστές ξεκίνησε από το 1947 διότι δεν είχαν επαρκείς δυνάμεις να επανδρώσουν τις τάξεις τους. Ο ίδιος ο αρχηγός των ανταρτών Μάρκος Βαφειάδης θα παραδεχθεί το 1947 πως η στρατολόγηση στον Ένοπλο Στρατό του ΚΚΕ γινόταν ολότελα με βίαιο τρόπο και η εθελοντική στρατολόγηση άγγιζε μόλις το 10% του συνόλου.

Αντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, πως εφόσον ένα τόσο μικρό ποσοστό των ανταρτών ήταν εθελοντές, χιλιάδες συνεπώς βρίσκονταν στο πλευρό των κομμουνιστών παρά την θέλησή τους. Γι’ αυτόν τον λόγο, αρκετά γρήγορα η υποστήριξη των χωρικών προς τους αντάρτες μειωνόταν τρομερά, ώσπου πλέον δεν τους ήθελαν, διότι τους κακομεταχειρίζονται. Επέβαλλαν τρομοκρατία και τους έπαιρναν τα παιδιά και τις προμήθειες από την πλευρά των κυβερνητικών.

Οι Εγγλέζοι αποχωρούν από την Ελλάδα και τη θέση τους παίρνουν οι Αμερικανοί. Η Αμερική υπόσχεται πως θα βοηθήσει με κάθε μέσο να επιλυθούν τα προβλήματα της χώρας, του ΚΚΕ συμπεριλαμβανομένου.

Συνάμα, το ΚΚΕ αποφασίζει πως πρέπει να δημιουργηθεί μια προσωρινή κυβέρνηση, κάπου στα βόρεια της χώρας και αρχίζει η τακτική διεξαγωγή του ένοπλου αγώνα και ξεκινούν επιθέσεις σε σταθμούς της Χωροφυλακής ανά την χώρα.

Η κυβέρνηση αντιδρά αμέσως, θέτοντας εκτός νόμου τους κομμουνιστές. Και ο πόλεμος ξεκινάει. Η προπαγάνδα των εθνικοφρόνων κατά των κομμουνιστών ενισχύεται και από το γεγονός πως σε πολύ μεγάλο βαθμό στις τάξεις των ανταρτών υπήρχαν σλαβόφωνοι της Μακεδονίας, οι οποίοι μάχονταν υπέρ μιας ανεξάρτητης Μακεδονίας και είχαν τη στήριξη των Βουλγάρων και των Γιουγκοσλάβων.

Γι’ αυτόν τον λόγο η εθνικόφρουσα πλευρά αρνήθηκε τον όρο «εμφύλιος πόλεμος», κατηγορώντας τους κομμουνιστές πως ο στρατός τους αποτελείται από μη Έλληνες στο γένος και σκοπός τους δεν ήταν να πολεμήσουν για τη δική τους Ελλάδα, αλλά για να αποσπαστεί εθνικό έδαφος από τη χώρα.

Οι συγκρούσεις θα γίνουν πιο έντονες επειδή οι κομμουνιστές μετά μανίας στοχεύουν στην κατάληψη κάποιου μεγάλου αστικού κέντρου προκειμένου να το κάνουν κέντρο επιχειρήσεών τους. Έτσι πλέον κηρύσσεται επιστράτευση από τον εθνικό στρατό, ενώ από την άλλη, οι αντάρτες μεταβαίνουν στα χωριά και ανακοινώνουν την απελευθέρωση τους από τον μοναρχοφασισμό, στρατολογώντας κόσμο.

Οι μάχες συνεχίζονται με μανία, με ελληνικές πόλεις της Ηπείρου και της Μακεδονίας να αλλάζουν χέρια μεταξύ ελληνικού στρατού και ανταρτών, ενώ πολλά χωριά καταστράφηκαν ή εκκενώθηκαν προς προστασία των κατοίκων από τους βομβαρδισμούς.

Περίπου 700.000 ήταν οι άνθρωποι που θα εγκαταλείψουν τα χωριά τους, που τα κατείχαν οι κομμουνιστές και θα πάνε στις ελεύθερες ελληνικές περιοχές για να σωθούν. Σιγά σιγά, ο κύριος όγκος των ανταρτών συγκεντρώνεται στα βόρεια σύνορα της χώρας, επειδή ο ανεφοδιασμός στην Στερεά Ελλάδα και την Πελοπόννησο τίθεται αδύνατος.

Ο Ένοπλος Στρατός του ΚΚΕ πέτυχε μια σημαντική νίκη στο Βίτσι, τον Σεπτέμβριο του ‘48. Τους επόμενους μήνες επιτέθηκε σε διάφορες πόλεις στα βόρεια της χώρας. Ο εθνικός στρατός έπρεπε να ανασυνταχθεί.

Το 1948, ο Ζαχαριάδης θεώρησε πως οι κομμουνιστές έχουν μεγάλες πιθανότητες επιτυχίας και έτσι το κόμμα αποφασίζει το αντάρτικο να μετατραπεί σε τακτικό πόλεμο και οι αντάρτες σε τακτικό στρατό.

Ο Ένοπλος Στρατός του ΚΚΕ αντιμετώπιζε διάφορες δυσκολίες. Οι απώλειες σε άντρες ήταν δύσκολο να αναπληρωθούν. Η στρατολόγηση γινόταν συχνά με τη βία. Ο Βαφειάδης ήταν ανήσυχος για τον χαμηλό αριθμό μαχητών. Τον Νοέμβριο του ‘48 οι δυνάμεις έφταναν περίπου τις 25.000.

Ο Βαφειάδης πρότεινε μια απλούστερη μορφή ανταρτοπόλεμου. Αντέδρασε έντονα επιμένοντας στη συγκρότηση τακτικού στρατού. Η ρήξη ανάμεσα στους δύο άνδρες οδήγησε τελικά στην απομάκρυνση του Βαφειάδη.

Το 1948, ο Τίτο συγκρούστηκε με τον Στάλιν. Η Γιουγκοσλαβία είχε πάρει αποστάσεις από την εξωτερική πολιτική της Σοβιετικής Ένωσης. Το ΚΚΕ ακολούθησε την επίσημη γραμμή της Σοβιετικής Ένωσης.

Τον Ιανουάριο του ‘49 η κυβέρνηση τοποθέτησε τον Αλέξανδρο Παπάγο ως αρχιστράτηγο των Ενόπλων Δυνάμεων. Ο Παπάγος είχε αποφασιστικό λόγο στον σχεδιασμό των επιχειρήσεων. Επέβαλε αυστηρή πειθαρχία και ένα πιο επιθετικό πνεύμα.

Όμως το 1949 έρχεται μια σημαντικότατη μεταβολή των πραγμάτων έξω από την Ελλάδα. Ο ηγέτης της Γιουγκοσλαβίας Τίτο έρχεται σε ρήξη με το καθεστώς της Μόσχας, θέλοντας να αποκτήσει περισσότερη κυριαρχία στα Βαλκάνια κι έρχεται σε σύγκρουση με τον Στάλιν. Το 1949 η Γιουγκοσλαβία περιόρισε την υποστήριξη προς τον Ένοπλο Στρατό του ΚΚΕ. Τον Ιούλιο έκλεισε οριστικά τα σύνορά της για τους αντάρτες.

Οι κουκουέδες, όμως, τάσσονται υπέρ του Στάλιν στη διαμάχη, καθώς περίμεναν ακόμα τη βοήθεια από τη Ρωσία και ο Τίτο, οργισμένος με τους Έλληνες κομμουνιστές, τους κλείνει τα σύνορα και η βοήθεια σταματάει.

Τον Ιανουάριο του 1949, ο Ένοπλος Στρατός του ΚΚΕ κατέλαβε το Καρπενήσι. Θεωρήθηκε σημαντική επιτυχία, αφού η πόλη βρισκόταν μακριά από τα βόρεια σύνορα. Οι κυβερνητικές δυνάμεις ανακατέλαβαν το Καρπενήσι. Τρεις εβδομάδες αργότερα, οι αντάρτες διέφυγαν προς τα Άγραφα. Ο στρατηγός Τσακαλώτος ζήτησε την καταδίωξή τους.

Τον Μάιο του 49 ξεκίνησε η επιχείρηση Πύραυλος. Ο Εθνικός Στρατός επιτέθηκε στους αντάρτες στη Στερεά Ελλάδα και τη Θεσσαλία. Ο Ένοπλος Στρατός του ΚΚΕ έχασε πολλούς ικανούς αξιωματικούς. Οι αντάρτες υποχώρησαν προς το Γράμμο και το Βίτσι. Τον Αύγουστο ξεκίνησε η επιχείρηση Πυρσός.

Ο βασιλιάς Παύλος επισκέφθηκε το μέτωπο μαζί με Αμερικανούς αξιωματούχους.

Έτσι οι αντάρτες μένουν αποκλεισμένοι στην Βόρειο Ελλάδα χωρίς εφόδια και οι εξελίξεις του Αυγούστου του 1949 θα παίξουν καθοριστικό ρόλο για την έκβαση του πολέμου.

Οι κυβερνητικές δυνάμεις ξεκινούν την επιχείρηση Πυρσός 1 και έκαναν παραπλανητικές επιθέσεις στο Γράμμο ως τις 7 Αυγούστου. Είχαν καταλάβει αρκετές θέσεις των ανταρτών.

Το τελικό χτύπημα δίνεται στις 10 Αυγούστου με τον Πυρσό 2 και στις 16 Αυγούστου ακολούθησε η κύρια επίθεση στο Βίτσι, όπου βρισκόταν το μεγαλύτερο μέρος του Δημοκρατικού Στρατού.

Ο Παπάγος διέταξε σφοδρό βομβαρδισμό από το πυροβολικό και την αεροπορία. Ο Ένοπλος Στρατός του ΚΚΕ είχε σοβαρές απώλειες. Το Αρχηγείο έδωσε εντολή για υποχώρηση προς την Αλβανία.

Κατόπιν οι δυνάμεις πέρασαν στο Γράμμο. Η τελική επίθεση στο Γράμμο ξεκίνησε στις 25 Αυγούστου. Το κυβερνητικό στρατόπεδο ήταν σίγουρο για την επιτυχία του. Στις 25 Αυγούστου ξεκινάει και η επιχείρηση Πυρσός 3 και καταλαμβάνεται και ο Γράμμος.
Οι δυνάμεις των ανταρτών εν τέλει καταστράφηκαν ολοσχερώς και το μεγαλύτερο μέρος τους έφυγε στην Αλβανία.
Στην τελευταία φάση του εμφυλίου οι απώλειες υπολογίζονται σε 20.000 για το Δημοκρατικό Στρατό και 15.000 για τις κυβερνητικές δυνάμεις.
Σε ολόκληρη τη χώρα. Πραγματοποιήθηκαν χιλιάδες εκτελέσεις. Ορισμένες έγιναν στις επιδρομές των ανταρτών στις πόλεις και στα χωριά. Αρκετοί επίσης εκτελέστηκαν από τα στρατοδικεία του εθνικού στρατού.
Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος λαμβάνει τέλος με τη νίκη του Εθνικού στρατού.
Οι 8,000 μαχητές του Ένοπλου Στρατού του ΚΚΕ αντιμετώπισαν 100.000 κυβερνητικές δυνάμεις. Οι απώλειες των ανταρτών ήταν σημαντικές με 1,800 νεκρούς και αιχμαλώτους. Οι υπόλοιπες δυνάμεις διέφυγαν στην Αλβανία.
Στις 16 Οκτωβρίου η δημοκρατική κυβέρνηση ανακοίνωσε την παύση των εχθροπραξιών. Ο Ένοπλος Στρατός του ΚΚΕ δεν κατέθεσε τα όπλα, μα μονάχα τα έθεσε παρά πόδα.

Μεγάλη πληγή των συγκρούσεων ήταν τα σχεδόν 30,000 παιδιά τα οποία απήχθησαν με παιδομάζωμα από τους κομμουνιστές, επειδή είτε οι γονείς τους στρατολογήθηκαν και πέθαναν στις συγκρούσεις, είτε απλά τα απήγαγαν από τα σπίτια τους.

Η Ελλάδα έτσι τραυματισμένη και ενώ οι περισσότερες χώρες εδώ και χρόνια έχουν ήδη ξεκινήσει την ανοικοδόμησή τους μετά τον Μεγάλο Πόλεμο, βγαίνει στην δεκαετία του 1950 με τον φόβο της κομμουνιστικής ανταρσίας να καραδοκεί και το πολίτευμα να μη λειτουργεί λόγω της διχόνοιας που προκάλεσαν οι συγκρούσεις στην ελληνική κοινωνία.

Με αυτό τον τρόπο η χώρα εισέρχεται σε μια νέα εποχή, στον Ψυχρό Πόλεμο.