Πρόλογος. Συζητώντας περί ανέμων και υδάτων σε πρόσφατη κοινωνική συνάντηση, διαπίστωσα ότι πολλοί από τους παρευρισκομένους και ιδιαίτερα οι νεώτεροι, είχαν αρνητική άποψη για την έννοια της “πειθαρχίας” και μάλιστα κάποιος από αυτούς θεωρούσε ότι η πειθαρχία είναι συνώνυμο της “υποταγής”! Αυτή η “αποκάλυψη” μου έκανε τέτοια εντύπωση που αποφάσισα να γράψω λίγα λόγια επάνω στο θέμα αυτό. Να περιγράψω δηλαδή τί είναι η πειθαρχία και γιατί μόνο θετικούς συνειρμούς πρέπει να μας φέρνει στο μυαλό.

Εισαγωγή. γνωστό και μόνο από την εμπειρία μας, ότι η διανοητική εργασία είναι μια διαδικασία που απαιτεί χρόνο και ενέργεια. Πράγματι δεν μπορούμε να φτάσουμε σε μια απόφαση, αν δεν συγκεντρώσουμε, επεξεργαστούμε και συσχετίσουμε όλα τα απαραίτητα στοιχεία, ο δε εγκέφαλος είναι αποδεδειγμένα το πιό ενεργοβόρο όργανο των ζώων. Όλοι μας θα έχουμε προσέξει ότι η υπερβολική εγκεφαλική δραστηριότητα μας κουράζει ακόμη και σωματικά και μας δημιουργεί στρες, άγχος και μείωση της προσοχής.

Το 2012 μάλιστα, ο Βρετανός νευροεπιστήμονας David Attwell και οι συνεργάτες του, μέτρησαν την κατανάλωση οξυγόνου σε εγκεφάλους αρουραίων, βάζοντας ηλεκτρόδια απευθείας στον εγκέφαλό τους και διαπίστωσαν ότι το μεγαλύτερο μέρος του οξυγόνου (περίπου το 75%) καταναλώνεται στην επεξεργασία πληροφοριών στον εγκέφαλο και τη μετάδοση των νευρικών σημάτων.

Δεν μπορούμε βέβαια να μετρήσουμε την ενεργειακή κατανάλωση του εγκεφάλου στους ανθρώπους με τον τρόπο που ο καθηγητής έκανε τις μετρήσεις του στα ποντίκια˙ όμως μπορούμε να μετρήσουμε το παραγόμενο διοξείδιο του άνθρακος που εκλύεται από τους πνεύμονες ενός ανθρώπου κατά την διάρκεια διαφόρων δραστηριοτήτων και τα αποτελέσματα φαίνεται ότι αντιστοιχούν σε μεγάλο βαθμό με τα ευρήματα για τους εγκεφάλους των τρωκτικών.

Επόμενο είναι συνεπώς, η φύση να έχει σκαρφιστεί τρόπους αντίδρασης, τέτοιους ώστε, σε ειδικές περιπτώσεις, το άτομο να μπορεί να ενεργεί αστραπιαία, αυξάνοντας την πιθανότητα επιβίωσής του, με την μέγιστη δυνατή οικονομία στην κατανάλωση θερμίδων. Ένας από τους τρόπους που έχει επινοήσει η φύση, είναι η προετοιμασία έτοιμων “εξαρτημένων αντανακλαστικών”. Στην νευροεπιστήμη, με τον όρο “εξαρτημένα αντανακλαστικά” εννοούν την χωρίς την θέληση μας αντίδραση σε ένα εξωτερικό ερέθισμα. Τα αντανακλαστικά αυτά είναι προϊόν δοκιμών και αποτυχιών σε επικίνδυνες καταστάσεις, κατά την διάρκεια χιλιάδων ετών, που δοκίμασαν την ικανότητα επιβίωσης των προγόνων μας.

Οι διαδικασίες που οδηγούν τις συγκεκριμένες αντιδράσεις είναι εξαιρετικά εξεζητημένες και για την πραγμάτωσή τους χρειάστηκε ως και η δημιουργία ανεξάρτητων αυτόνομων νευρικών συστημάτων, όπως το συμπαθητικό και το παρασυμπαθητικό. Η λειτουργία των συστημάτων αυτών δεν θα μας απασχολήσει εδώ. Το μόνο που πρέπει να συγκρατήσουμε από αυτή την συζήτηση, είναι ότι το νευρικό σύστημα των ζωντανών οργανισμών έχει προετοιμάσει συγκεκριμένες ταχείες αντιδράσεις σε συγκεκριμένα ερεθίσματα, κάτι σαν τον αρχικό, βαθύ, προγραμματισμό των υπολογιστών σε μνήμες τύπου ROM.

Μιά από τις πιό μελετημένες περιπτώσεις είναι η γνωστή “αντίδραση πάλης ή φυγής” (fight or flight) ενός ζώου, όπου, ανάλογα με το ερέθισμα θα προετοιμαστεί για αντεπίθεση ή για φυγή από ένα σημείο κινδύνου. Μιά άλλη περίπτωση είναι η έμφυτη προτίμησή μας στην κατανάλωση λίπους, αλατιού και γλυκών ουσιών, ουσιών απαραίτητων για την επιβίωση και συγχρόνως δυσεύρετων στους προ-ιστορικούς χρόνους.

Οι αντιδράσεις αυτές, στα δάση, τις σαβάνες και τους παγετώνες, όπου ο άνθρωπος πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ύπαρξής του σ’ αυτή την γη, είχαν ουσιαστικό νόημα και βοήθησαν στην επιβίωση του είδους μας. Ένας κρότος πίσω από έναν θάμνο μπορεί να σήμαινε έναν θηρευτή που επιτίθετο. Μιά πηγή τροφής ήταν δυσεύρετη και όταν η ομάδα την ανακάλυπτε, όλοι θα έπεφταν να την καταβροχθίσουν, γιατί δεν ήξεραν πότε θα ξαναέβρισκαν τόσο πυκνή μορφή ενέργειας και πάλι.

Φιλοσοφία της πειθαρχίας. Αυτές οι αντιδράσεις που φαίνονται φυσιολογικές για τις μακρινές εκείνες εποχές, δεν εξυπηρετούν πάντοτε στον σημερινό, εξαιρετικά πιό περίπλοκο και άφθονο σε προϊόντα κόσμο. Για παράδειγμα, ένας ισχυρός κρότος σε μια σημερινή πόλη, κατά πάσα πιθανότητα δεν σημαίνει κίνδυνο. Αν αρχίσουμε να τρέχουμε επειδή άρχισε να λειτουργεί ένα κομπρεσέρ, ή επειδή κάποιος κορνάρισε, θα μας περάσουν για τρελούς!

Αντιθέτως σε έκτακτες περιπτώσεις, τα εξαρτημένα αντανακλαστικά μπορούν να λειτουργήσουν ακόμη και αρνητικά, προξενώντας σοβαρά προβλήματα. Μερικά παραδείγματα:
Λόγω της αφθονίας των τροφών, ένας άνθρωπος που δεν μπορεί να ελέγξει την έμφυτη βουλιμία για φαγητό υψηλής διατροφικής αξίας, θα πάρει γρήγορα βάρος και μακροπρόθεσμα θα αντιμετωπίσει θέματα υγείας όπως παχυσαρκία, διαβήτη, καρδιακά νοσήματα ή και καρκίνο.

Ένας χρηματιστής που δεν μπορεί να ελέγξει το άγχος του και “πουλάει” όταν οι τιμές των μετοχών έχουν ήδη πάρει την κατηφόρα, βαδίζει προς την καταστροφή και μάλλον πρέπει να αλλάξει επάγγελμα.
Ένας πιλότος που, όταν σβήσει ο κινητήρας του αεροπλάνου του, πηδήξει στο κενό, αντί να περιμένει μερικά δευτερόλεπτα για να κάνει επανεκκίνηση, έχει μεγάλη πιθανότητα να σκοτωθεί και σίγουρα θα συμβάλλει στην καταστροφή ενός πολύτιμου μέσου.

Ένας στρατιώτης τέλος, σε συνθήκες σύγχρονης μάχης, που με την πρώτη τουφεκιά θα πετάξει το όπλο του και θα αρχίσει να τρέχει για να σωθεί, θα είναι το πρώτο θύμα του πολέμου.
Όλα αυτά και πολύ περισσότερα ακόμη μπορούμε να τα αντιμετωπίσουμε αν είμαστε κατάλληλα προετοιμασμένοι. Η προετοιμασία αυτή είναι αυτό που ονομάζουμε πειθαρχία. Στην “Πύλη για την Ελληνική γλώσσα”, διαβάζουμε τον εξής ορισμό : Πειθαρχία είναι η υπακοή σε κανόνες που ρυθμίζουν τη συμπεριφορά και τη δράση των ατόμων ενός συνόλου και εξασφαλίζουν την τάξη. Όχι μόνο την τάξη, θα συμπλήρωνα εγώ, αλλά και την επιβίωση. Στον παραπάνω ορισμό ας υπογραμμίσουμε το “υπακοή σε κανόνες”! Υπακοή σε κανόνες λοιπόν και όχι υπακοή σε αυθεντίες, όπως θα ήταν αν θεωρούσαμε την πειθαρχία συνώνυμο της υποταγής!

Για να το επιτύχουμε αυτό, θα πρέπει να “ξαναγράψουμε” κατά κάποιο τρόπο τον προγραμματισμό μας˙ να δημιουργήσουμε δηλαδή αντιδράσεις διαφορετικές από τις αναμενόμενες˙ αντιδράσεις που να ταιριάζουν καλύτερα στις καταστάσεις που έχουμε να αντιμετωπίσουμε σήμερα. Αυτός ο “αναπρογραμματισμός” δεν είναι εύκολη υπόθεση, γιατί μια αντίδραση αφορά πολλαπλά συστήματα του σώματος, όπως τα αισθητήρια όργανα, τη συγκέντρωση, την αντίληψη και διαφορετικές ομάδες μυών που πρέπει να λειτουργήσουν σε συγχρονισμό. Αυτή είναι η ουσία της πειθαρχίας.

Ο “αναπρογραμματισμός”. Η διαδικασία για την επίτευξη της πειθαρχίας, είναι κοπιώδης. Για να επιτευχθεί απαιτείται εξαντλητική δουλειά, συγκέντρωση και επανάληψη˙

ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ. Η μέθοδος δεν είναι πάντα η ίδια: εξαρτάται από το αντικείμενο αλλά και τα υποκείμενα. Μπορεί να υπάρχει “εκπαιδευτής”, ή το άτομο να έχει το σθένος να το κάνει από μόνο του. Έτσι, άλλη μέθοδο θα ακολουθήσει ένας γυμναστής του Αϊκίντο, άλλη ο λοχίας του λόχου, άλλη ο διατροφολόγος, άλλη ο μαθητής που πρέπει να δώσει εξετάσεις, άλλη ο εκπαιδευτής πτήσεων και άλλη ο χρηματιστής. Ένας ο κοινός παρονομαστής: Η διαδικασία είναι δύσκολη. Θα χρειαστεί πίεση και επαναλαμβάνω, επανάληψη˙ κάποιες φορές στα όρια της φυσικής μας αντοχής. Ίσως αυτή η πίεση και η επιμονή στην επανάληψη είναι εκείνη που σήμερα, με την τάση όλων μας, αλλά κυρίως των νεώτερων στην ευκολία, να οδηγεί ορισμένους να θεωρούν την πειθαρχία σαν υποταγή! Συμπέρασμα λοιπόν ότι όλοι πρέπει να ξεκαθαρίσουν μέσα στο μυαλό τους ότι πειθαρχία δεν σημαίνει τιμωρία ή τυφλός καταναγκασμός, αλλά καθοδήγηση και επανεκπαίδευση!

Από την άλλη, βοήθεια στην προσπάθεια του θα αντλήσει το άτομο από την προσήλωσή του στον τελικό σκοπό και το αίσθημα δέσμευσής του προς το κοινωνικό σύνολο.

Τα παράπλευρα οφέλη της πειθαρχίας.

Η πειθαρχία είναι πολύ σημαντική γιατί, όπως είδαμε οδηγεί σε συνήθειες˙ Οι συνήθειες οδηγούν στη συνέπεια˙ Η συνέπεια οδηγεί στην ανάπτυξη. Η πειθαρχία συνεπώς, βελτιώνει, τόσο το άτομο, όσο και συλλογικά την κοινωνία. Βοηθά τους ανθρώπους να εκφράσουν τις στάσεις τους και αντιπροσωπεύει την προσωπικότητα και τις σκέψεις τους. Τόσο το σώμα όσο και το μυαλό καλλιεργούνται μέσω της πειθαρχίας. Η πειθαρχία βοηθά στην επίλυση προσωπικών προβλημάτων και στην ανάπτυξη μιας ειρηνικής κοινωνίας με αμοιβαίο σεβασμό.

Σε προσωπικό επίπεδο η πειθαρχία εξασφαλίζει την ενδεικνυόμενη αντίδραση σε ξεχωριστές περιπτώσεις. Αυτό ενισχύει την αυτοπεποίθηση και την αποφασιστικότητα. Προάγει την ψυχική υγεία και μειώνει την αναβλητικότητα. Βοηθά στην μάθηση, οδηγεί σε αποτελεσματική διαχείριση του χρόνου και υποστηρίζει την στοχοθεσία.

Σε κοινωνικό επίπεδο, ενισχύει την αξιοπιστία στις σχέσεις των ατόμων, προάγει την ειρήνη και παράγει άτομα με αρχηγικά χαρακτηριστικά.

Επίλογος. Η πειθαρχία συνεπώς είναι όχι μόνον επιθυμητή, αλλά και απαραίτητη στις σύγχρονες κοινωνίες και δεν πρέπει να συγχέεται με την τυφλή υπακοή. Εξ άλλου από την αρχαιότητα και μέχρι σήμερα, η χρησιμότητά της έχει επισημανθεί. Σημαντικοί άνθρωποι την έχουν επαινέσει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο :

“Η πειθαρχία είναι η μητέρα της ευτυχίας” - Αισχύλος

“Η πειθαρχία είναι η ψυχή ενός στρατού. Κάνει τους μικρούς αριθμούς ανίκητους. εξασφαλίζει την επιτυχία στους αδύναμους και την εκτίμηση σε όλους” – George Washington

“Η στρατιωτική πειθαρχία είναι βαριά, αλλά είναι το βάρος της ασπίδας και όχι του ζυγού” – Rivarol Antoine, Γάλλος γνωμικογράφος (1753-1801)

“Σε τελευταία ανάλυση, η μόνη μας ελευθερία είναι η ελευθερία να ασκούμε πειθαρχία στον εαυτό μας” - Bernard Baruch, Αμερικανός Οικονομολόγος και Πολιτικός (1870 – 1965)

“Αναζήτησε την ελευθερία και θα γίνεις αιχμάλωτος των επιθυμιών σου. Αναζήτησε την πειθαρχία, και θα απελευθερωθείς” - Frank Herbert Συγγραφέας Επιστημονικής Φαντασίας (1920–1986)

Δημήτριος Κατελούζος
Αύγουστος 2023