Ο Παντουρκισμός (Türkçulük) αποτελεί μια αλυτρωτικής φύσεως ιδεολογία, στόχος της οποίας είναι η πολιτιστική ή/και πολιτική ένωση όλων των λαών που έχουν (πραγματικά ή υποτιθέμενα) τουρκική καταγωγή. Η γέννηση του Παντουρκισμού ανάγεται στον 19ο αιώνα και πρωταγωνιστές υπήρξαν οι πληθυσμοί των Τατάρων που ζούσαν στα εδάφη της τσαρικής Ρωσίας. Η ιδεολογία αυτή υπήρξε εν πολλοίς μια αντίδραση στον Πανσλαβισμό και τις πιέσεις του, όπως ο εκρωσισμός. Η αντίδραση των «Τούρκων της Διασποράς» (Diş Türkler), όπως αποκαλούν οι Παντουρκιστές τους τουρκογενείς πληθυσμούς που ζουν εκτός της Τουρκίας (Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αρχικά), πήρε αρχικά τη μορφή μιας εντονότερης προσκόλλησης στην πίστη (Ισλάμ) και στις εθνικές τους ρίζες (Τουρκισμός). Αυτά τα δύο σημεία αναφοράς χρησιμοποιήθηκαν για την αναζήτηση πιθανών συμμάχων μέσα στα αντίστοιχα πλαίσια του Πανισλαμισμού και του Παντουρκισμού. Κύριος φορέας του Παντουρκισμού, υπήρξε μια ομάδα διανοουμένων, όπως ο Ismail Gasprinsky, ο Yusuf Akçura και ο Ahmet Ağaoğlu, οι οποίοι επεδίωξαν μια πολιτιστική προσέγγιση των τουρκογενών πληθυσμών (Τάταροι, Καζάκοι, Τουρκομάνοι, Ουζμπέκοι, Κιργίζιοι και Αζέροι) ως το πρώτο βήμα για μια πολιτική ένωση. Μέσω της έκδοσης δημοσιογραφικών άρθρων, βιβλίων, περιοδικών και της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης, προσπάθησαν να εμφυσήσουν τις εθνικιστικές ιδέες τους, σε ευρύτερα στρώματα του πληθυσμού. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία (και αργότερα η Τουρκία) θεωρείτο ο πόλος κάτω από την πνευματική καθοδήγηση του οποίου θα ενώνονταν όλες οι τουρκογενείς ομάδες της Ρωσίας. Η αύξηση του κυβερνητικού ελέγχου εντός της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, οδήγησε αρκετούς οπαδούς του Παντουρκισμού σε φυγή είτε σε χώρες της Δυτικής Ευρώπης, είτε (κυρίως) στην Οθωμανική Αυτοκρατορία όπου άρχισαν να διαδίδουν την ιδεολογία τους. 
Η ευημερία του νησιού που παρατηρήθηκε στις αρχές του 19ου αιώνα διακόπηκε απότομα το 1821, όταν οι Σαμοθρακίτες ξεσηκώθηκαν και αυτοί για ν’ απαλλαγούν από τον Τούρκο κατακτητή.
Μερικοί πρόκριτοι της Σαμοθράκης που είχαν μυηθεί στη Φιλική Εταιρεία είχαν πληροφορίες ότι σε ορισμένο χρόνο θα επαναστατούσε ολόκληρη η Ελλάδα. Μόλις λοιπόν πληροφορήθηκαν τα γεγονότα στην Πελοπόννησο, έπεισαν τους κατοίκους του νησιού να κηρύξουν τον Απρίλιο του 1821, τους εαυτούς τους ελεύθερους και ν’ αρνηθούν να πληρώσουν τους οφειλόμενους στους Τούρκους φόρους. Συγχρόνως ένας Σαμιώτης που βρισκόταν στο νησί, άρχισε να γυμνάζει μερικούς Σαμοθρακίτες και να τους μαθαίνει σκοποβολή.
Η Τουρκική Κυβέρνηση, απασχολούμενη μ’ άλλα προβλήματα του κράτους, στην αρχή δεν πήρε κανένα μέτρο εναντίον του νησιού. Σε μερικούς μήνες όμως ο τουρκικός στόλος βγήκε από τον Ελλήσποντο και την 1η Σεπτεμβρίου αποβίβασε στο νησί χίλιους, ή σύμφωνα με άλλες πληροφορίες δύο χιλιάδες άνδρες, για να καταστείλουν την ανταρσία. Η καταστροφή που επακολούθησε ήταν ολοκληρωτική.
Η Τουρκική Κυβέρνηση, απασχολούμενη μ’ άλλα προβλήματα του κράτους, στην αρχή δεν πήρε κανένα μέτρο εναντίον του νησιού. Σε μερικούς μήνες όμως ο τουρκικός στόλος βγήκε από τον Ελλήσποντο και την 1η Σεπτεμβρίου αποβίβασε στο νησί χίλιους, ή σύμφωνα με άλλες πληροφορίες δύο χιλιάδες άνδρες, για να καταστείλουν την ανταρσία. Η καταστροφή που επακολούθησε ήταν ολοκληρωτική. Οι Τούρκοι λεηλάτησαν τα πάντα, έκαψαν τα σπίτια, πήραν όλα τα ζώα, και από τους κατοίκους, όσοι δεν πρόφτασαν να φύγουν προς τα βουνά ή από τη θάλασσα για να γλιτώσουν, άλλους τους έσφαξαν κι άλλους, τους νεώτερους κυρίως, τους έφεραν στην Κωνσταντινούπολη για να πουληθούν για σκλάβοι, Ενώ δώδεκα τους κρέμασαν στα κατάρτια των πλοίων για εκφοβισμό των υπόλοιπων. Ο Άγγλος ιστορικός G. FINLAY γράφει χαρακτηριστικά: “Ήταν αδύνατο να υποθέσει κανείς ότι αυτοί οι άνθρωποι είχαν διαπράξει κάποιο έγκλημα που ν’ αξίζει μια τόσο σκληρή τιμωρία”. Αντίθετα ο Τούρκος ιστορικός Αχμέτ Δζεβέτ πασάς γράφει ότι ο στρατιωτικός διοικητής των Δαρδανελλίων έστειλε στη Σαμοθράκη μια μικρή στρατιωτική δύναμη για να καταστείλει την επανάσταση και ύστερα από συμπλοκή με τους κατοίκους, τους νίκησαν.
Ένα δραματικό επεισόδιο μετά την απόβαση των εχθρικών στρατευμάτων στο νησί περιγράφεται στην αφήγηση μιας νέας γυναίκας από τη Σαμοθράκη. Παραθέτονται παρακάτω μερικά αποσπάσματα.
“Οι κάτοικοι της Σαμοθράκης ζούσαν ως επί το πλείστον ποιμενική ζωή. Ανάμεσα σ’ αυτούς ζούσαν και μερικές πλούσιες οικογένειες. Είχαν καταφύγει εκεί από άλλα μέρη αμέσως μετά την οθωμανική κατάκτηση αφού Είχαν ξεπουλήσει προηγουμένως όλα τα πολύτιμα υπάρχοντά τους.
Από μια τέτοια οικογένεια ήμουν κι εγώ... Η αδελφή μου Κωνσταντία ήταν πολύ όμορφη με πολλούς θαυμαστές. Ανάμεσά τους ξεχώριζε ο Θεόφιλος, γιος ενός πλούσιου βοσκού. Κανείς δεν ήταν πιο γρήγορος στο τρέξιμο, πιο καλός σκοπευτής και πιο σπουδαίος κιθαρίστας από τον Θεόφιλο.. Την Κωνσταντία όμως την ήθελε κι ο γιός του Τούρκου καδή, ο Μεχμέτ, αλλά αυτή με επιμονή αρνιόταν τις προτάσεις του... Δυστυχώς όμως κάποια μέρα ο καπιτάν πασάς έπλευσε με το στόλο του για να υποτάξει το νησί. Τα άγρια στρατεύματά του έσφαξαν όλους σχεδόν τους κατοίκους όσους δεν πρόφτασαν να κρυφτούν. Ο Μεχμέτ ο ίδιος επικεφαλής ενός στίφους ψάχνει να βρει τον αντίζηλό του το Θεόφιλο που είχε καταφύγει μαζί με τον πατέρα του στο σπίτι μας για να μας προστατέψουν... Ύστερα από σκληρή μάχη κι αφού ο Θεόφιλος κατάφερε να εξοντώσει πολλούς Τούρκους τελικά βρήκε και ο ίδιος το θάνατο μπροστά στα μάτια μας από το χέρι του Μεχμέτ, παρά τις ικεσίες της Κωνσταντίας να τον λυπηθεί. Η Κωνσταντία αμέσως εκεί μπροστά μας αυτοκτόνησε βυθίζοντας ένα μαχαίρι στο στήθος της’’.
“Οι κάτοικοι της Σαμοθράκης ζούσαν ως επί το πλείστον ποιμενική ζωή. Ανάμεσα σ’ αυτούς ζούσαν και μερικές πλούσιες οικογένειες. Είχαν καταφύγει εκεί από άλλα μέρη αμέσως μετά την οθωμανική κατάκτηση αφού Είχαν ξεπουλήσει προηγουμένως όλα τα πολύτιμα υπάρχοντά τους.
Από μια τέτοια οικογένεια ήμουν κι εγώ... Η αδελφή μου Κωνσταντία ήταν πολύ όμορφη με πολλούς θαυμαστές. Ανάμεσά τους ξεχώριζε ο Θεόφιλος, γιος ενός πλούσιου βοσκού. Κανείς δεν ήταν πιο γρήγορος στο τρέξιμο, πιο καλός σκοπευτής και πιο σπουδαίος κιθαρίστας από τον Θεόφιλο.. Την Κωνσταντία όμως την ήθελε κι ο γιός του Τούρκου καδή, ο Μεχμέτ, αλλά αυτή με επιμονή αρνιόταν τις προτάσεις του... Δυστυχώς όμως κάποια μέρα ο καπιτάν πασάς έπλευσε με το στόλο του για να υποτάξει το νησί. Τα άγρια στρατεύματά του έσφαξαν όλους σχεδόν τους κατοίκους όσους δεν πρόφτασαν να κρυφτούν. Ο Μεχμέτ ο ίδιος επικεφαλής ενός στίφους ψάχνει να βρει τον αντίζηλό του το Θεόφιλο που είχε καταφύγει μαζί με τον πατέρα του στο σπίτι μας για να μας προστατέψουν... Ύστερα από σκληρή μάχη κι αφού ο Θεόφιλος κατάφερε να εξοντώσει πολλούς Τούρκους τελικά βρήκε και ο ίδιος το θάνατο μπροστά στα μάτια μας από το χέρι του Μεχμέτ, παρά τις ικεσίες της Κωνσταντίας να τον λυπηθεί. Η Κωνσταντία αμέσως εκεί μπροστά μας αυτοκτόνησε βυθίζοντας ένα μαχαίρι στο στήθος της’’.
Ένα περίπου χρόνο μετά την καταστροφή, ο Αμερικανός φιλέλληνας που περιέπλεε τις ακτές και τα νησιά του Αιγαίου, πέρασε από τη Σαμοθράκη. Στο ημερολόγιό του σημειώνει:“13 Ιουλίου 1822. Πλέαμε ανάμεσα στη Σαμοθράκη και στις ακτές της Θράκης. Ο άνεμος φυσούσε από το βορρά και την ανατολή. Προς το μεσημέρι γύρισε νοτιάς κι ο καπετάνιος αποβιβάστηκε στο νησί κι όταν γύρισε το βράδυ μας γέμισε με αχλάδια και σταφύλια που υπάρχουν στο νησί σε μεγάλη αφθονία. Κι εμείς πάλι στείλαμε λίγα παξιμάδια για τους φτωχούς κατοίκους, που σ’ αυτό το τόσο εύφορο νησί δεν είχαν ούτε ψωμί να φάνε.
Κυριακή, 14 Ιουλίου 1822. Άνεμος βορειοανατολικός. Το πρωί ο καπετάνιος αποβιβάστηκε πάλι στο νησί ενώ οι βάρκες ανοίχτηκαν για ψάρεμα. Ο καπετάν Σαχτούρης κι ο Ψαριανός πήγαν ν’ αγκυροβολήσουν κοντά στο [κενό] του νησιού αυτού.
Η Σαμοθράκη δεν έχει μεγάλη έκταση και όταν την πρωτοαντικρύσει κανείς μοιάζει σαν ένα ψηλό βουνό, όταν όμως την πλησιάσει κανείς θα εκπλαγεί από τη ρομαντική ομορφιά της και την ευφορία αυτού του γεμάτου γοητεία μέρους. Οι κοιλάδες μαζί με τις πεδιάδες είναι πολύ πλούσιες και το νησί έχει μεγάλη αφθονία από ελαιόδεντρα, ψάρια και γάργαρα νερά. Οι Τούρκοι έχουν ρημάξει τον τόπο, πήραν όλα τα ζώα από το νησί καθώς και πολλούς κατοίκους και τους πούλησαν για σκλάβους. Το νησί δεν παράγει καλαμπόκι. Οι κάτοικοι χάρηκαν πολύ για την ανταλλαγή ενός καλαθιού παξιμαδιών με φρούτα που τα ξεραίνουν (μήλα κι αχλάδια) και τα χρησιμοποιούν για ψωμί. Έτσι ένα νησί κάτω από την τουρκική τυραννία δεν παράγει αρκετό ψωμί για να θρέψει διακόσιους περίπου φτωχούς Έλληνες, ενώ παλιά που οι κάτοικοι το καλλιεργούσαν και ήταν το αγαπημένο νησί της θεάς Δήμητρας, μπορούσε να θρέψει πολλές χιλιάδες ανθρώπων”.
Η Σαμοθράκη δεν έχει μεγάλη έκταση και όταν την πρωτοαντικρύσει κανείς μοιάζει σαν ένα ψηλό βουνό, όταν όμως την πλησιάσει κανείς θα εκπλαγεί από τη ρομαντική ομορφιά της και την ευφορία αυτού του γεμάτου γοητεία μέρους. Οι κοιλάδες μαζί με τις πεδιάδες είναι πολύ πλούσιες και το νησί έχει μεγάλη αφθονία από ελαιόδεντρα, ψάρια και γάργαρα νερά. Οι Τούρκοι έχουν ρημάξει τον τόπο, πήραν όλα τα ζώα από το νησί καθώς και πολλούς κατοίκους και τους πούλησαν για σκλάβους. Το νησί δεν παράγει καλαμπόκι. Οι κάτοικοι χάρηκαν πολύ για την ανταλλαγή ενός καλαθιού παξιμαδιών με φρούτα που τα ξεραίνουν (μήλα κι αχλάδια) και τα χρησιμοποιούν για ψωμί. Έτσι ένα νησί κάτω από την τουρκική τυραννία δεν παράγει αρκετό ψωμί για να θρέψει διακόσιους περίπου φτωχούς Έλληνες, ενώ παλιά που οι κάτοικοι το καλλιεργούσαν και ήταν το αγαπημένο νησί της θεάς Δήμητρας, μπορούσε να θρέψει πολλές χιλιάδες ανθρώπων”.
Τα θλιβερά γεγονότα περιγράφει και ο POUQEVILLE:
“Η Σαμοθράκη, έδρα των μυστηρίων στα οποία είχαν μυηθεί ο Ορφέας καθώς και άλλοι ήρωες, έχει διατηρήσει κάτι το μυστηριώδες ως σήμερα. Οι γυναίκες έχουν τη δύναμη να προλέγουν το μέλλον, αλλά αντί για ήρωες και βασιλιάδες βλέπουν τώρα να πλησιάζουν στις ακτές Έλληνες ναυτικοί που έρχονται ν’ αγοράσουν φυλαχτά για να τους έρθουν οι άνεμοι ευνοϊκοί ή γριές παραμάνες που οι κυράδες τους τις έχουν επιφορτίσει να έρθουν να πληροφορηθούν αν ένας αγαπημένος εραστής θα μείνει πιστός σ’ αυτές ή αν θα ξαναγυρίσει σ’ αυτές αφού πρόδωσε πρώτα τους όρκους του. Στο νησί αυτό ζούσαν τριακόσιες οικογένειες ελληνικές ευχαριστημένες μέσα στις κοιλάδες με τις δροσερές φυλλωσιές, με τα πρόβατά τους, χωρίς να υποπτεύονται την καταστροφή που σκέπασε ολόκληρη την Ελλάδα, όταν ξαφνικά αποβιβάστηκαν οι Τούρκοι.
“Η Σαμοθράκη, έδρα των μυστηρίων στα οποία είχαν μυηθεί ο Ορφέας καθώς και άλλοι ήρωες, έχει διατηρήσει κάτι το μυστηριώδες ως σήμερα. Οι γυναίκες έχουν τη δύναμη να προλέγουν το μέλλον, αλλά αντί για ήρωες και βασιλιάδες βλέπουν τώρα να πλησιάζουν στις ακτές Έλληνες ναυτικοί που έρχονται ν’ αγοράσουν φυλαχτά για να τους έρθουν οι άνεμοι ευνοϊκοί ή γριές παραμάνες που οι κυράδες τους τις έχουν επιφορτίσει να έρθουν να πληροφορηθούν αν ένας αγαπημένος εραστής θα μείνει πιστός σ’ αυτές ή αν θα ξαναγυρίσει σ’ αυτές αφού πρόδωσε πρώτα τους όρκους του. Στο νησί αυτό ζούσαν τριακόσιες οικογένειες ελληνικές ευχαριστημένες μέσα στις κοιλάδες με τις δροσερές φυλλωσιές, με τα πρόβατά τους, χωρίς να υποπτεύονται την καταστροφή που σκέπασε ολόκληρη την Ελλάδα, όταν ξαφνικά αποβιβάστηκαν οι Τούρκοι.
Μέρα πένθους. Η φρίκη κι ο θάνατος απλώνονται σ’ ολόκληρο το νησί. Το χωριό Κάστρο παραδίδεται στις φλόγες, οι Τούρκοι διατρέχουν τις πεδιάδες, ψάχνουν στις κοιλάδες και στα δάση. Οι γυναίκες και τα παιδιά αλυσοδένονται, οι άνδρες αποκεφαλίζονται εκτός από μερικούς, που τους φυλάγουν για να τους κρεμάσουν στα κατάρτια των πλοίων, όταν νικητές θα μπαίνουν στην Κωνσταντινούπολη. Αλυσοδεμένους τους σέρνουν μαζί με τις αθώες οικογένειές τους στα πλοία και τους στιβάζουν μαζί με σωρούς κεφαλιών προορισμένων να κοσμήσουν την πύλη του σεραγιού. Φριχτός φόρος. Οι γυναίκες που ήταν καταδικασμένες να μπουν στα κακόφημα σπίτια (σύμφωνα με το πολεμικό δίκαιο των Μωαμεθανών) κατάφεραν να μετριαστεί η ποινή τους, χάρη στην απληστία των δεσποτών που τις πούλησαν μαζί με τα παιδιά τους στην αγορά του Σουλτανιέ Καλεσί. Ακόμη οι Τούρκοι δεν ξέχασαν να στοιβάξουν σε σωρούς τα κομμένα κεφάλια κάτω από τα παράθυρα του Γάλλου υποπρόξενου”.
Αυτά είναι όσα ξέρουμε για το κίνημα και το τέλος του από γραπτές πηγές. Διάφορες λεπτομέρειες , επίσης, μας έχει διασώσει και η προφορική παράδοση. Σύμφωνα λοιπόν με διάφορες διηγήσεις η αποβίβαση των Τούρκων έγινε στη νοτιοδυτική παραλία του νησιού, στη θέση Μακριλιές και η πρώτη συμπλοκή έγινε στη θέση Μύλοι. Οι Έλληνες είχαν πιάσει τα υψώματα Κούκου και Βρυχού και μόλις εμφανίστηκαν οι Τούρκοι άρχισαν να πυροβολούν. Οι Τούρκοι στην αρχή σταμάτησαν την επίθεση, ύστερα όμως ανασυντάχθηκαν και ξαναεπιτέθηκαν με ορμή, και σε λίγο, αφού άλλους είχαν σκοτώσει και άλλους συλλάβει, έγιναν κύριοι του χωριού. Σκότωσαν πολλά γυναικόπαιδα, άλλα τα αιχμαλώτισαν, λεηλάτησαν τα σπίτια και τις εκκλησίες από όπου πήραν και κράτησαν για τον εαυτό τους τα πιο πολύτιμα αντικείμενα ενώ όσα βιβλία ή έγγραφα έπεσαν στα χέρια τους τα έσκισαν ή τα έκαψαν. Το Ευαγγέλιο της εκκλησίας, ένας στρατιώτης το τρύπησε πέρα ως πέρα με τη λόγχη του. Το Ευαγγέλιο αυτό ο Ίων Δραγούμης το βρήκε στη βιβλιοθήκη του Νικ. Φαρδύ και το έστειλε στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο όπου φυλάγεται ως σήμερα σαν εθνικό κειμήλιο.
Εφτακόσιους από τους κατοίκους που είχαν καταφύγει στα βουνά, οι Τούρκοι με δόλο και με τη βοήθεια ενός προδότη, του Κυριάκου, που οι Τούρκοι επονόμασαν Τσαούση, τους έφεραν πίσω και τους έσφαξαν στη θέση Εφκά, κάτω από το βυζαντινό φρούριο. Από την εποχή της καταστροφής σώζεται η τοπική παροιμία “Δεν είμαι από τους εφτακόσιους” που σημαίνει “δεν ξεγελιέμαι εύκολα”.
Η πρώτη Σεπτεμβρίου 1821 ονομάζεται από τους Σαμοθρακίτες “ημέρα του χαλασμού” και ανάμνηση της τραγικής αυτής μέρας είναι το τετράστιχο:
Σήμερα είναι Τρίτη και πρωτοσταυρινιά
(δηλ. πρώτη Σεπτεμβρίου)
Όπου μας εχάλασαν οι Τούρκοι, τα σκυλιά
Που παίρναν τα κεφάλια κι αφήναν τα κορμιά
Γεμίσαν τα σοκάκια και όλα τα στενά.
Σήμερα είναι Τρίτη και πρωτοσταυρινιά
(δηλ. πρώτη Σεπτεμβρίου)
Όπου μας εχάλασαν οι Τούρκοι, τα σκυλιά
Που παίρναν τα κεφάλια κι αφήναν τα κορμιά
Γεμίσαν τα σοκάκια και όλα τα στενά.
Υπάρχει και μια άλλη παραλλαγή που διασώζει ο Ίων Δραγούμης στο χειρόγραφο του έργου του “Σαμοθράκη”, στη σελίδα 8.
Σήμερα είναι σκόλη, η πρωτοσταυρινιά
Πούρθαν και μας χαλάσαν οι Τούρκοι τα σκυλιά
Που παίρναν τα κεφάλια κι αφήναν τα κορμιά
Στην Πόλη τα πηγαίναν στον Καπετάν Πασά
Που τσ’ έδινε μπαξίσι από δώδεκα φλουριά
Σήμερα είναι σκόλη, η πρωτοσταυρινιά
Πούρθαν και μας χαλάσαν οι Τούρκοι τα σκυλιά
Που παίρναν τα κεφάλια κι αφήναν τα κορμιά
Στην Πόλη τα πηγαίναν στον Καπετάν Πασά
Που τσ’ έδινε μπαξίσι από δώδεκα φλουριά
Τις προφορικές αυτές παραδόσεις κατέγραψε ο Ίων Δραγούμης σε ένα “σημείωμα” όπως το ονομάζει ο ίδιος στο βιβλίο του “Σαμοθράκη”, που σώζεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο και που δημοσιεύεται στο Παράρτημα. Περιγραφή της σφαγής δημοσίευσε και ο Νικ. Φαρδύς στην εφημερίδα “Απόλλων” το 1886. Η εφημερίδα αυτή είναι αρκετά σπάνια, για το λόγο αυτό η αφήγηση του Φαρδύ περιλαμβάνεται και αυτή στο Παράρτημα.
Σχετικό με τη σφαγή και τον εξανδραποδισμό των κατοίκων κατά το 1821 είναι και το επεισόδιο των πέντε μαρτύρων της Σαμοθράκης. Πέντε από τους αιχμαλώτους που οι Τούρκοι έφεραν στην Κωνσταντινούπολη και είχαν ασπασθεί τον Μωαμεθανισμό, αρκετά χρόνια αργότερα, το 1837, γύρισαν στο νησί και έγιναν πάλι χριστιανοί. Γι’ αυτό οι Τούρκοι τους βασάνισαν και τους θανάτωσαν στη Μάκρη. Η μνήμη τους γιορτάζεται στη Σαμοθράκη στη Μάκρη και στο Άγιο Όρος την Κυριακή του Θωμά και ένας μοναχός, ο Ιάκωβος, τους έγραψε ακολουθία που ψάλλεται τη μέρα εκείνη. Ο Ίων Δραγούμης σημειώνει στο χειρόγραφο για τη Σαμοθράκη:
Εκκλησία στο Λάκωμα δεν είναι, μονάχα ένα παρεκκλήσι μισογκρεμισμένο΄ μερικά κεριά έκαιγαν μπροστά σε κάποια κονίσματα. Είδα εκεί, δεξιά, την εικόνα των πέντε νεομαρτύρων της Σαμοθράκης, με φουστανέλλες και με τα ονόματά τους γραμμένα. Τα ονόματά τους είναι:
Μανουήλ Παλογούδας Γερο-Εμμανουήλ
Μιχαήλ Κύπριος
Θεόδωρος Δημητρίου Καλάκου
Γεώργιος Κουρούνης
Γεώργιος...
Στη χώρα μ’ έδειξαν (και με την αντέγραψε έπειτα ο δάσκαλος Ρηγόπουλος) την ακολουθία τη χειρόγραφη που την ψέλνουν στη Σαμοθράκη, στη Μάκρη και στο Άγιο Όρος για τη μνήμη των 5 νεομαρτύρων. “Ακολουθία των εκ Σαμοθράκης εις Μάκρην της Θράκης μαρτυρησάντων πέντε μαρτύρων, Μανουήλ, Θεοδώρου, Γεωργίου, Μιχαήλ και Γεωργίου τω 1837 (αωλζ’) ημέρα Δευτέρα. Εγράφη δε και συνετέθη αύτη η ακολουθία τω χιλιοστώ τεσσαροκοστώ τρίτω προτροπή μεν του Κου Ανθίμου επισκόπου Τραϊανουπόλεως, πάνω δε και πολλή σπουδή Ιακώβου μοναχού, 1843”. Το αντίγραφο το έστειλα από το Δεδεαγάτς στην Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία, όπως της έφερα μόνος μου και το Ευαγγέλιο το τρυπημένο από τους Τούρκους. Της έδωσα και ένα σημείωμα για το Κίνημα των Σαμοθρακιτών στα 1821, και ο Φαρδύς έγραψε στον “Απόλλωνα” των 1886 Φύλλων 40-41 (Αυγούστου και Σεπτεμβρίου) για το Κίνημα και τη σφαγή της Σαμοθράκης. Τα κόκκαλα των αγίων νεομαρτύρων ήταν στη Μάκρη — όπου και εμαρτύρησαν — ύστερα τα πήγαν στο Άγιο Όρος και τώρα είναι εδώ, στη Σαμοθράκη.
Εκκλησία στο Λάκωμα δεν είναι, μονάχα ένα παρεκκλήσι μισογκρεμισμένο΄ μερικά κεριά έκαιγαν μπροστά σε κάποια κονίσματα. Είδα εκεί, δεξιά, την εικόνα των πέντε νεομαρτύρων της Σαμοθράκης, με φουστανέλλες και με τα ονόματά τους γραμμένα. Τα ονόματά τους είναι:
Μανουήλ Παλογούδας Γερο-Εμμανουήλ
Μιχαήλ Κύπριος
Θεόδωρος Δημητρίου Καλάκου
Γεώργιος Κουρούνης
Γεώργιος...
Στη χώρα μ’ έδειξαν (και με την αντέγραψε έπειτα ο δάσκαλος Ρηγόπουλος) την ακολουθία τη χειρόγραφη που την ψέλνουν στη Σαμοθράκη, στη Μάκρη και στο Άγιο Όρος για τη μνήμη των 5 νεομαρτύρων. “Ακολουθία των εκ Σαμοθράκης εις Μάκρην της Θράκης μαρτυρησάντων πέντε μαρτύρων, Μανουήλ, Θεοδώρου, Γεωργίου, Μιχαήλ και Γεωργίου τω 1837 (αωλζ’) ημέρα Δευτέρα. Εγράφη δε και συνετέθη αύτη η ακολουθία τω χιλιοστώ τεσσαροκοστώ τρίτω προτροπή μεν του Κου Ανθίμου επισκόπου Τραϊανουπόλεως, πάνω δε και πολλή σπουδή Ιακώβου μοναχού, 1843”. Το αντίγραφο το έστειλα από το Δεδεαγάτς στην Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία, όπως της έφερα μόνος μου και το Ευαγγέλιο το τρυπημένο από τους Τούρκους. Της έδωσα και ένα σημείωμα για το Κίνημα των Σαμοθρακιτών στα 1821, και ο Φαρδύς έγραψε στον “Απόλλωνα” των 1886 Φύλλων 40-41 (Αυγούστου και Σεπτεμβρίου) για το Κίνημα και τη σφαγή της Σαμοθράκης. Τα κόκκαλα των αγίων νεομαρτύρων ήταν στη Μάκρη — όπου και εμαρτύρησαν — ύστερα τα πήγαν στο Άγιο Όρος και τώρα είναι εδώ, στη Σαμοθράκη.Το Χρυσό Μετάλλιο με το οποίο η Ακαδημία Αθηνών τίμησε τη Σαμοθράκη στις 23 Μαρτίου 1980, είναι μια τιμητική αναγνώριση της μικρής ίσως σε μέγεθος, απέναντι στο μεγάλο Αγώνα του ‘21, αλλά υψίστης σε σημασία ουσίας, του νησιού.
*Σημ. 1. Από την ιστορική μελέτη της κ. Σόφης Ν. Παπαδημητρίου υπό τον τίτλο “ΣΑΜΟΘΡΑΚΗ”, που τιμήθηκε με το Βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών το 1981 και ύστερα από την ευγενική άδεια της συγγραφέα.
* Πηγή: Ημερολόγιο – Λεύκωμα της Θρακικής Εστίας, Τεύχος πέμπτον, Θεσσαλονίκη 1987-1988.
* Πηγή: Ημερολόγιο – Λεύκωμα της Θρακικής Εστίας, Τεύχος πέμπτον, Θεσσαλονίκη 1987-1988.
