Ξεκινώντας από την παραπάνω ρήση, είναι δυνατόν να διακρίνουμε τους πολέμους σε δύο μεγάλες κατηγορίες: αυτούς στον οποίο ο ένας αντίπαλος με τις επιχειρήσεις του επιζητεί την πλήρη κατάρρευση του αντιπάλου και αυτούς που ο στόχος είναι η απόσπαση μιας περιοχής. Αν και αυτά τα δύο προφανώς πολλές φορές συμπλέκονται, ο στόχος της πλήρους κατάρρευσης του αντιπάλου επιτρέπει την χρήση θεμιτών και αθέμιτων τρόπων ενεργείας που θα δημιουργήσουν εστίες συγκρούσεων εντός του αντίπαλου κράτους καθιστώντας στην τελική φάση ολόκληρη την εδαφική του επικράτεια πεδίο επιχειρήσεων. Αυτή ακριβώς η χρήση αθέμιτων μέσων μάς οδηγεί στην έννοια του «Πολέμου Χωρίς Περιορισμούς» (Unrestrictred Warfare), έργο που δημοσιεύτηκε από δύο συνταγματάρχες του Κινεζικού Στρατού. Σε αυτό προτείνονται μέθοδοι – στρατιωτικές και μη στρατιωτικές για να είναι σε θέση χώρες όπως η Κίνα να αντιμετωπίσουν εξοπλιστικά ανώτερες χώρες όπως είναι οι ΗΠΑ[2]. «Ο πρώτος νόμος του Πολέμου Χωρίς Περιορισμούς είναι ότι δεν υπάρχουν κανόνες. Τίποτα δεν είναι απαγορευμένο[3]». Οι δραστηριότητες ενός τέτοιου πολέμου είναι δυνατόν να περιλαμβάνουν κυβερνοεπιθέσεις σε υπολογιστικά συστήματα, επιθέσεις στο τραπεζικό σύστημα, οικονομικός πόλεμος, τρομοκρατία, παραπληροφόρηση, ψυχολογικές επιχειρήσεις και πολεμικές συγκρούσεις στις πόλεις.

Η έννοια του υβριδικού πολέμου

Τί είναι όμως ο υβριδικός πόλεμος; Πώς μπορεί να οριστεί; Η απάντηση μπορεί να δοθεί ιστορικά και συγχρονικά. Ο υβριδικός πόλεμος υπάρχει ήδη από την Αρχαιότητα και θα μπορούσε να οριστεί ως: «η σύγκρουση που διαθέτει έναν συνδυασμό από τακτικές στρατιωτικές δυνάμεις και ατάκτους (guerillas, στασιαστές και τρομοκράτες) και μπορεί να περιέχει κρατικούς και μη κρατικούς παίκτες, στοχεύοντας έναν κοινό πολιτικό στόχο. Οι άτακτες δυνάμεις είναι δυνατόν να μην κατευθύνονται από μία κεντρική διοίκηση, παρ’ όλο που σε πολλές περιπτώσεις αποτελούν μέρος μιας συνεκτικής στρατηγικής που τίθεται σε χρήση προκειμένου να αντιμετωπιστεί ένας εισβολέας ή μια δύναμη κατοχής. Επίσης ο υβριδικός πόλεμος υπάρχει σε όλα τα επίπεδα του πολέμου από το τακτικό στο επιχειρησιακό και από εκεί στο στρατηγικό [4]». Επιπρόσθετα «οι στρατιωτικοί οργανισμοί δεν πρέπει να αγνοούν το πολιτικό περικείμενο και το αφήγημα μέσα στο οποίο όλοι οι πόλεμοι συμβαίνουν[5]».

Εν προκειμένω, χρησιμοποιείται ο όρος «υβριδικός» και όχι «συνδυασμένος» (combined) που αναφέρεται στη συνδυασμένη χρήση διαφόρων όπλων όπως πεζικό, τεθωρακισμένα, μηχανικό, ναυτικό κ.α. ακριβώς για να δειχθεί η χρήση άτακτων οι οποίοι χρησιμοποιούνται σε συμμετρικές και ασύμμετρες πολεμικές συγκρούσεις. Θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν πολλά ιστορικά παραδείγματα αλλά ένα άκρως ενδιαφέρον είναι αυτό των Akinji ή Akindji της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αυτοί ήταν άτακτοι ελαφρά οπλισμένοι επιδρομείς, συνήθως καβαλάρηδες, οι οποίοι διενεργούσαν επιθέσεις τύπου guerilla πριν τον κυρίως στρατό με στόχο να προκαλέσουν το χάος και τον πανικό τόσο στον αντίπαλο στρατό, όσο στις πόλεις και τα χωριά του εχθρού.

Στην σύγχρονη εποχή, όπως είναι φυσικό, τα διαθέσιμα όπλα έχουν αυξηθεί και μέσα σε αυτά προσετέθη ένα νέο πεδίο συγκρούσεων το πληροφοριακό περιβάλλον. Το πληροφοριακό περιβάλλον μπορεί να οριστεί ως: «το σύνολο των ατόμων, οργανισμών και συστημάτων που συλλέγουν, επεξεργάζονται, διαδίδουν και ενεργούν βάσει πληροφοριών Το πληροφοριακό περιβάλλον είναι ένα ετερογενές παγκόσμιο περιβάλλον όπου οι άνθρωποι και τα αυτοματοποιημένα συστήματα παρατηρούν, προσανατολίζουν, αποφασίζουν και ενεργούν βάσει δεδομένων, πληροφοριών και γνώσεων[6]». Το Πληροφοριακό Περιβάλλον περιλαμβάνει τα κάτωθι πεδία διεξαγωγής:

α. Φυσικός χώρος

β. Κυβερνοχώρος

γ. Ηλεκτρομαγνητικό φάσμα

δ. Ανθρώπινη στάση και συμπεριφορά

ε. Περιβάλλον των σύγχρονων ΜΜΕ

Παράλληλα έχει τις ακόλουθες διαστάσεις:

α. Φυσική Διάσταση: ανθρώπινο δυναμικό, ΜΜΕ, συστήματα διοίκησης και ελέγχου.

β. Πληροφοριακή/ Εικονική διάσταση: πού και πώς πραγματοποιείται η συλλογή, ανάλυση, αποθήκευση, διανομή και προστασία της πληροφορίας

γ. Νοητική Διάσταση: Η διαμόρφωση της νοητικής κατάστασης αυτών που χρησιμοποιούν την πληροφορία.

Οι Πληροφοριακές Επιχειρήσεις είναι μια επιτελική λειτουργία, η οποία επιχειρεί να δημιουργήσει τα επιθυμητά αποτελέσματα στην θέληση, την κατανόηση και τις ικανότητες του εχθρού υποβοηθώντας τον Διοικητή στις γενικότερες στρατιωτικές επιχειρήσεις προς εκπλήρωση των τιθεμένων ΑΝΣΚ. Ως Πληροφοριακή Δραστηριότητα νοείται η κάθε στοχευμένη ενέργεια που έχει ως στόχο τον επηρεασμό της πληροφορίας ή/και των πληροφοριακών συστημάτων.

Οι έντονες μάχες στο πληροφοριακό περιβάλλον υπήρχαν πάντοτε αλλά μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του 2000 αφορούσαν κυρίως μη κρατικούς δρώντες, όπως οι τρομοκρατικές οργανώσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η δράση των φονταμενταλιστικών ισλαμικών τρομοκρατικών ομάδων που στην κορύφωσή τους διενήργησαν το τρομοκρατικό χτύπημα στους δίδυμους πύργους. Ο τρομοκράτης με την δράση του προσπαθεί να δημιουργήσει στον υπέρτερο κρατικό εχθρό ένα δίλημμα ασφαλείας και να τον εξαναγκάσει σε μία κατάσταση συνεχούς καταστολής και περιστολής δικαιωμάτων. Οι ισλαμιστές τρομοκράτες εκτιμάται ότι πέτυχαν τον στόχο τους: οι ΗΠΑ αποφάσισαν να κηρύξουν τον πόλεμο σε μία κατάσταση, «την τρομοκρατία» αγνοώντας πλήρως το προφανές ότι η τρομοκρατία ως αντίπαλος είναι δύσκολο να οριστεί. Αυτή ακριβώς η ασάφεια του νέου εχθρού, οδήγησε τις ΗΠΑ σε μακροχρόνιες και κοστοβόρες πολεμικές επιχειρήσεις στο Ιράκ και στο Αφγανιστάν με πολλαπλές συνέπειες.

Πρώτον• αποξένωσαν τις ΗΠΑ από τον υπόλοιπο κόσμο και ιδιαίτερα από τις ευρωπαϊκές χώρες καθώς δεν ήταν δεδομένη η σύνδεση της τρομοκρατίας με την ανάγκη ανάληψης στρατιωτικής επιχείρησης εναντίον του Ιράκ. Η επακόλουθη ομολογία του πρωθυπουργού της Μ. Βρετανίας Τόνυ Μπλερ ότι τελικά ο Σαντάμ δεν διέθετε όπλα μαζικής καταστροφής μεγιστοποίησε το παγκόσμιο κλίμα δυσπιστίας προς τις ΗΠΑ. Δεύτερον• η προσήλωση στον «πόλεμο κατά της τρομοκρατίας» τελικά απέτρεψε τις ΗΠΑ από το να σχεδιάσουν μία μακροπρόθεσμη στρατηγική για τα συμφέροντά τους. Τρίτον• ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας οδήγησε σε ευκαιριακές συμμαχίες με χώρες που χρησιμοποίησαν αυτή τη ρητορική για τους δικούς τους σκοπούς[7]. Τέταρτον• εθελοτυφλία στις ενδεχόμενες εσωτερικές αδυναμίες κρατών που εθεωρούντο «πυλώνες συνεργασίας». Τέτοιο κράτος ασφαλώς και είναι η Τουρκία. Οι ΗΠΑ παραγνώρισαν το ενδεχόμενο – αρκετά πιθανό ωστόσο, ιδιαίτερα όσο η ευρωπαϊκή προοπτική της Τουρκίας απομακρυνόταν – κατάληψης της εξουσίας από τους ισλαμιστές. Αυτό θα οδηγούσε αναπόφευκτα σε μια αποσκίρτηση της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής από τις αμερικανικές επιταγές.

Αυτό που άλλαξε τελείως τα πράγματα ωστόσο είναι η δράση της Ρωσίας από τα τέλη της δεκαετίας του 2000 και μετά. Η Ρωσία εφάρμοσε το λεγόμενο το «δόγμα Γερασίμωφ». Το 2013 ο αρχηγός του Γενικού Επιτελείου των ενόπλων δυνάμεων της Ρωσίας Β. Γερασίμωφ δημοσίευσε ένα άρθρο με τίτλο «The Value of Science is in Foresights: The challenge demand rethinking the forms and methods of carrying operations” (Military Review 2016). Τον Οκτώβριο του 2013 ο ίδιος επέβλεψε τη συγγραφή μιας ακόμη ανάλυσης από τους αναλυτές Chekinov και Bogdanov με τίτλο:» The Nature and Content of a New-Generation War” (Bogdanov 2013).Με λίγα λόγια, σκοπός του παραπάνω δόγματος είναι με την χρησιμοποίηση υβριδικών επιχειρήσεων (και ιδιαίτερη έμφαση στον κυβερνοπόλεμο και τις ψυχολογικές επιχειρήσεις) το αντίπαλο κράτος να καταστεί ολόκληρο πεδίο επιχειρήσεων. Σκοπός είναι δηλαδή η εκ προοιμίου εξουδετέρωση οποιασδήποτε δυνατότητας αντίδρασης. Η παραπάνω τακτική εφαρμόστηκε στην Εσθονία, στην Γεωργία και με απόλυτα ολοκληρωμένο τρόπο στην Ουκρανία (Κριμαία, 2014). Η διαφορά με την προηγούμενη κατάσταση είναι ότι πλέον στον συνδυασμό συμμετρικών και ασύμμετρων τακτικών υπάρχει εμφανής μια κεντρική σχεδίαση με στόχο την επίτευξη συγκεκριμένων πολιτικών σκοπών.

Στην σύγχρονη εποχή, οι ασύμμετρες επιχειρήσεις, οι πάλαι ποτέ «άτακτοι», πολλές φορές είναι μη στρατιωτικού χαρακτήρα (non military) για αυτό και είναι πολύ δύσκολο – αρκετές φορές αδύνατο – πρώτον, να αναγνωριστούν ως επιχειρήσεις και δεύτερον, να ταυτοποιηθεί ο πραγματικός υπαίτιος – υποκινητής. Μια επίθεση σε υπολογιστικά συστήματα ή μια εκστρατεία παραπληροφόρησης συνήθως διενεργείται υπό το μανδύα εγκληματικής ενέργειας ή μιας διαδικασίας πολιτικής εκμετάλλευσης ζητημάτων.

Η έννοια της ασυμμετρίας στον πόλεμο

Ο «ασύμμετρος πόλεμος» (asymmetric warfare) έλαβε το όνομά του από την «ασυμμετρία» της σύγκρουσης ενός αδύναμου αντιπάλου με έναν ισχυρότερο. Ο ασύμμετρος πόλεμος χρησιμοποιεί μη παραδοσιακές πολεμικές τακτικές αλλά κυρίως χαρακτηρίζεται από πλήρη απουσία ηθικών αναστολών. Ο δρων ασύμμετρων επιχειρήσεων χαρακτηρίζεται από πλήρες έλλειμμα σεβασμού προς την ηθική του πολέμου. Δεν σέβεται την ανθρώπινη ζωή, διαπνέεται από πολιτικό ή θρησκευτικό φανατισμό και χρησιμοποιεί όλα τα μέσα προκειμένου να επιτύχει τον επιδιωκόμενο σκοπό[8]. Οι δρώντες ασύμμετρων επιχειρήσεων επιδιώκουν να δημιουργήσουν μια κουλτούρα, ιδιαίτερα στις νέες γενιές, ότι είναι σκόπιμο για τις πολιτικές και θρησκευτικές τους πεποιθήσεις να καταστούν μάρτυρες. Τα εργαλεία που χρησιμοποιούνται είναι πολλά και διαφορετικά: τρομοκρατικές ενέργειες, απαγωγές, δολοφονίες, μαζικά τρομοκρατικά χτυπήματα με αποστολές αυτοκτονίας, κυβερνοεπιθέσεις, ψυχολογικές και πληροφοριακές επιχειρήσεις και άλλα πολλά.

Το όλο θέμα του ασύμμετρου πολέμου έχει και νομική πλευρά, καθώς οι «στρατιώτες» που εντάσσονται σε μη κρατικούς στρατιωτικούς οργανισμούς δεν έχουν την νομική κάλυψη που απολαμβάνουν οι στρατιώτες των κρατών. «Δεν προβλέπεται η απαγόρευση σε μία κυβέρνηση στο να ασκήσει δίωξη σε μαχητές που δεν έχουν στρατευθεί από κράτη για πράξεις που εμπίπτουν στα προνόμια που απολαμβάνει ένας στρατιώτης σε μια διακρατική σύγκρουση[9]». Με απλά λόγια, οι μαχητές μη κρατικών στρατιωτικών οργανισμών που συλλαμβάνονται δεν είναι δυνατόν να απολαύσουν τα προνόμια του αιχμαλώτου πολέμου.

 Όπως ίσως να έχει γίνει φανερό ο ασύμμετρος πόλεμος σχετίζεται με την ηθική του πολέμου και εκπορεύεται από μη κρατικούς δρώντες. Ωστόσο, οι ασύμμετρες επιχειρήσεις είναι πολύ πιθανό να χρησιμοποιηθούν από συγκεκριμένα κράτη προς επίτευξη καθορισμένων πολιτικών στόχων χωρίς οι ενέργειες «να φέρουν την υπογραφή τους». Σύμφωνα με την κυβέρνηση των ΗΠΑ: «Οι ασύμμετρες προσεγγίσεις είναι προσπάθειες να παρακάμψουν ή να υπονομεύσουν τα δυνατά σημεία μας, ενώ εκμεταλλεύονται τις αδυναμίες μας χρησιμοποιώντας μεθόδους που διαφέρουν σημαντικά από την αναμενόμενη μέθοδο λειτουργίας των ΗΠΑ […] Αυτές γενικά αναζητούν ένα μεγάλο ψυχολογικό αντίκτυπο, όπως το σοκ ή την σύγχυση που επηρεάζει την πρωτοβουλία, την ελευθερία δράσης ή τη βούληση ενός αντιπάλου. Οι ασύμμετρες μέθοδοι απαιτούν μια εκτίμηση των ευπαθειών του αντιπάλου. Οι ασύμμετρες προσεγγίσεις συχνά χρησιμοποιούν καινοτόμες, μη παραδοσιακές τακτικές, όπλα ή τεχνολογίες και μπορούν να εφαρμόζονται σε όλα τα επίπεδα πολέμου, στρατηγικό, επιχειρησιακό και τακτικό και σε όλο το φάσμα των στρατιωτικών επιχειρήσεων[10]».

Ένα κράτος είναι δυνατόν να στρατολογεί ακτιβιστές και τρομοκράτες χρησιμοποιώντας το κατάλληλο αφήγημα. «Τα αφηγήματα ασκούν μια ισχυρή επιρροή στις ανθρώπινες σκέψεις και συμπεριφορές. Παγιώνουν την μνήμη, διαπλάσσουν τα αισθήματα, υποβάλλουν ευριστικούς τρόπους και προκαταλήψεις, επηρεάζουν την διάκριση ανάμεσα στα μέλη ενός γκρουπ και τους Άλλους και μπορεί να επηρεάσουν τα πλέον βασικά περιεχόμενα της ανθρώπινης ταυτότητας. Δεν προκαλεί λοιπόν έκπληξη το ότι, ακριβώς λόγω αυτών των επιρροών τους, τα αφηγήματα είναι σημαντικά στα πλαίσια των υποθέσεων ασφαλείας: για παράδειγμα, τα αφηγήματα αλλάζουν την πορεία των στασιαστικών κινημάτων, δίνουν το πλαίσιο των διαπραγματεύσεων, παίζουν ρόλο στην πολιτική ριζοσπαστικοποίηση ομάδων, επηρεάζουν τις μεθόδους και τους στόχους βίαιων κοινωνικών κινημάτων, και –πιθανότατα –παίζουν ρόλο σε κλινικές καταστάσεις – σύνδρομα που έχουν σημασία για το στράτευμα, όπως είναι οι μετατραυματικές διαταραχές. Συνεπώς, η κατανόηση του ρόλου που παίζουν τα αφηγήματα στα πλαίσια των υποθέσεων ασφαλείας, καθώς επίσης και η προσμέτρηση των χωρικών και χρονικών διαστάσεων αυτού του ρόλου, είναι ζητήματα εξαιρετικής σπουδαιότητας[11]».

Συμπεράσματα

Από όλα όσα εκτέθηκαν ανωτέρω, ο υβριδικός πόλεμος είναι η πολεμική δραστηριότητα που χρησιμοποιεί συμβατικές και μη συμβατικές και πολλές φορές μη στρατιωτικές (non military) μεθόδους. Ο ασύμμετρος πόλεμος από την άλλη σχετίζεται με την ηθική του πολέμου και την χρήση αντισυμβατικών μεθόδων χωρίς σεβασμό στην ανθρώπινη ζωή. Ο υβριδικός πόλεμος εκπορεύεται συνήθως από κρατικό δρώντα, ενώ ο ασύμμετρος από μη κρατικό αλλά, είναι δυνατόν, ασύμμετρες επιχειρήσεις να χρησιμοποιούνται από κρατικό δρώντα στο πλαίσιο του υβριδισμού του πολέμου προς επίτευξη συγκεκριμένων πολιτικών στόχων.

Τελικά ο υβριδικός και ο ασύμμετρος πόλεμος είναι… πόλεμοι; Εδώ, κάλλιστα την απάντηση μπορεί να μας την δώσει ο ίδιος ο Klausewitz: «Ο πόλεμος είναι μια πράξη βίας, προορισμένη στο να καταναγκάσει τον αντίπαλο να εκτελέσει τη θέλησή μας». Με αυτήν την οπτική, ο υβριδικός και ο ασύμμετρος είναι είδη πολέμου εφ’ όσον υπάρχει ένας δρων που επιχειρεί να επιβάλει την θέλησή του σε έναν έτερο δρώντα.

[1] Κ. Klausewitz, Περί του Πολέμου, Σημείωση ΙΙ.

[2] Qiao Liang & Wang Xiangsui, Unrestricted Warfare (Beijing: PLA Literature and Arts Publishing House, 1999), < https://www.bing.com/ck/a?!&&p=b32d7d4f3c232b40JmltdHM9MTY5MDU4ODgwMCZpZ3VpZD0xYTdlMDUzOS03M2UwLTY2YjAtMWFkZi0xNDY4NzdlMDYwZmMmaW5zaWQ9NTE5MA&ptn=3&hsh=3&fclid=1a7e0539-73e0-66b0-1adf-146877e060fc&psq=Qiao+Liang+%26+Wang+Xiangsui%2c+Unrestricted+Warfare+(Beijing%3a+PLA+Literature+and+Arts+Publishing+House%2c+1999)&u=a1aHR0cHM6Ly93d3cuYzRpLm9yZy91bnJlc3RyaWN0ZWQucGRm&ntb=1 > (πρόσβαση 29 Ιουλ. 2023).

[3] Στο ίδιο.

[4] Peter Mansoor, “Hybrid War in History” στο Hybrid Warfare: Fighting Complex Opponents from the Ancient World to the Present, Cambridge University Press, 2012, σελ 14-15.

[5] Στο ίδιο.

[6] Department of Defence, Strategy for Operations in the Information Enviroment, June 2016, σελ 3.

[7] Ήταν χαρακτηριστική η αφέλεια των Αμερικανών που θεωρούσαν ότι η Ρωσία θα ήταν δυνατόν να ενταχθεί στο παγκόσμιο σύστημα ασφαλείας. Θυμόμαστε ίσως οι παλαιότεροι την περίφημη διακήρυξη της Ρώμης του 2002, όταν τα μέλη του ΝΑΤΟ υπέγραψαν με τον Πούτιν τη δημιουργία του κοινού συμβουλίου ΝΑΤΟ – Ρωσίας. Ο ίδιος ο Πούτιν τότε είχε δηλώσει: «Όλα τα κράτη γύρω από αυτό το τραπέζι αντιμετωπίζουν έναν κοινό εχθρό: τη διεθνή τρομοκρατία και το συμβούλιο αυτό δεν θα μείνει στα λόγια». Ο Πούτιν ως τρομοκράτες θεωρούσε τους Τσετσένους και ως «πόλεμο κατά της τρομοκρατίας» εννοούσε την ολοκληρωτική καταστροφή του Γκρόζνι. Με το ίδιο σκεπτικό, οι Τούρκοι βάφτισαν τους Κούρδους τρομοκράτες και οι Κινέζοι τους Ουιγούρους.

[8] Giuseppe Caforio, “The Concreteness of Asymmetric War: Fragments of Experience” στο Connections 11(3) Summer 2012: 21.

[9] Allen Weiner, “Just War Theory and the Conduct of Asymmetric Warfare”, Daedalus, 146(1) Winter 2017, 60.

[10] Metz, S.. Strategic Asymmetry. Military Review, 81(4) 2001, July-August, 34

[11] NATO STRATEGIC COMMUNICATION HANDBOOK V. 1.0, 20 Sept. 2017